İşyerlerinde Psikolojik Taciz (Mobbing)

Çalışma ve sosyal güvenlik bakanlığı Türkiye İnsan Hakları Kurumu, Devlet Personel Başkanlığı, Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu, Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu, Hak İşçi Sendikaları Konfederasyonu, Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu’nun katkıları ile “İşyerlerinde Psikolojik Taciz (Mobbing) bilgilendirme rehberi” hazırladı.\r\nMobbing “İşyerlerinde bir veya birden fazla kişi tarafından diğer kişi ya da kişilere yönelik gerçekleştirilen, belirli bir süre sistematik biçimde devam eden, yıldırma, pasifize etme veya işten uzaklaştırmayı amaçlayan; mağdur ya da mağdurların kişilik değerlerine, mesleki durumlarına, sosyal ilişkilerine veya sağlıklarına zarar veren; kötü niyetli, kasıtlı, olumsuz tutum ve davranışlar bütünüdür.” Şeklinde tanımlanmıştır.\r\n \r\n4857 sayılı İş Kanunu\r\nİşyerlerinde psikolojik tacizin temel unsurlarından biri, olayların işyerinde gerçekleşmesidir. İşyerinin tanımı 4857 sayılı İş Kanunu’nun 2’inci maddesinde şu şekilde tanımlanmıştır:\r\n“İşveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddî olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime işyeri denir.\r\nİşverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler (işyerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve meslekî eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da işyerinden sayılır.\r\nİşyeri, işyerine bağlı yerler, eklentiler ve araçlar ile oluşturulan iş organizasyonu kapsamında bir bütündür.”\r\n \r\nİş Kanunu hükümlerinde işyerlerinde psikolojik taciz kavramına doğrudan yer verilmemiş olmakla birlikte;\r\n• “Eşit davranma ilkesi” başlıklı 5 inci madde,\r\n• “Çalışma koşullarında değişiklik ve iş sözleşmesinin feshi” başlıklı 22 inci madde,\r\n• “İşçinin haklı nedenle derhal fesih hakkı” başlıklı 24 üncü madde,\r\n• “İşverenin haklı nedenle derhal fesih hakkı” başlıklı 25 inci maddekapsamında iddia ve uyuşmazlıkların değerlendirilmesi mümkündür.\r\n \r\n6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu\r\nİşyerlerinde psikolojik taciz ifadesi mevzuatımıza ilk defa Türk Borçlar Kanunu ile girmiştir. Söz konusu Kanunun “İşçinin kişiliğinin korunması” başlıklı 417 inci maddesi altında düzenlenmiştir. Yapılan bu düzenleme ile işçinin işyerindeki psikolojik tacizlere karşı hukuki güvence altına alınması konusunda önemli bir adım atılmıştır\r\nMADDE 417- İşveren, hizmet ilişkisinde işçinin kişiliğini korumak ve saygı göstermek ve işyerinde dürüstlük ilkelerine uygun bir düzeni sağlamakla, özellikle işçilerin psikolojik ve cinsel tacize uğramamaları ve bu tür tacizlere uğramış olanların daha fazla zarar görmemeleri için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür.\r\nİşveren, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak; işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdür.\r\nİşverenin yukarıdaki hükümler dâhil, kanuna ve sözleşmeye aykırı davranışı nedeniyle işçinin ölümü, vücut bütünlüğünün zedelenmesi veya kişilik haklarının ihlaline bağlı zararların tazmini, sözleşmeye aykırılıktan doğan sorumluluk hükümlerine tabidir.\r\n \r\nİşyerlerinde Psikolojik Taciz (Mobbing)\r\nİşyerinde karşılaşılan her türlü olumsuz davranış psikolojik taciz olarak algılanmamalıdır. İşyerlerinde psikolojik tacizden söz edebilmek için bazı unsurları içermesi gerekmektedir.\r\n \r\n İşyerlerinde psikolojik taciz aşağıdaki unsurları içermelidir:\r\n• İşyerinde gerçekleşmelidir.\r\n• Üstler tarafından astlarına uygulanabileceği gibi, astları tarafından üstlerinede uygulanabilir ya da eşitler arasında da gerçekleşmesi mümkündür.\r\n• Sistemli bir şekilde yapılmalıdır.\r\n• Süreklilik kazanmış bir sıklıkla tekrarlanmalıdır.\r\n• Kasıtlı yapılmalıdır.\r\n• Yıldırma, pasifize etme ve işten uzaklaştırma amacında olmalıdır.\r\n• Mağdurun kişiliğinde, mesleki durumunda veya sağlığında zarar ortayaçıkmalıdır.\r\n• Kişiye yönelik olumsuz tutum ve davranışlar gizli veya açık olabilir.\r\n \r\nPsikolojik taciz olmayan durumlar\r\n1) İşyerlerinde psikolojik taciz olgusu bazı durumlarda diğer olumsuz davranışlarla karşılaştırılabilmektedir ancak bunlar psikolojik taciz değildir.\r\n2) Farklı hukuki nitelik ve sonuçlar içerdiğinden fiziksel şiddet, cinsel taciz ve/veya hakaret niteliğindeki davranışlar,\r\n3) Arizi, tek seferlik ya da birden çok tekrarlansa bile strese ve doğal iş yoğunluğuna bağlanabilecek süreklilik arz etmeyen olumsuz tutum, davranış, tartışma ve çekişmeler,\r\n4) İşyeri dışında gerçekleşen tutum ve davranışlar ile benzeri uyuşmazlıklar işyerlerinde psikolojik taciz olarak değerlendirilmez.\r\n \r\nPsikolojik taciz ile benzerlik gösteren durumlar\r\nİşyerlerinde psikolojik taciz, bazen farklı amaçlarla kullanılmakta bazen de farklı kavramlarla benzerlik göstermektedir. Gerek işveren, gerekse çalışan tarafından kötü niyetli kullanıma açık olan işyerlerinde psikolojik taciz, çok yönlü değerlendirilmesi gereken bir durumdur.\r\nPsikolojik taciz ile benzerlik gösteren durumlar;\r\n \r\n1-İşyerinde çatışma,\r\nİşyerinde çatışma, iki veya daha fazla kişi ya da grup arasındaki çeşitlisebeplerden doğananlaşmazlıkları ifade etmekte, kişiliği hedef almamakta,esasen işin yapılış şekli üzerindeki fikir ayrılıklarına odaklanmaktadır.\r\n \r\nİşyerinde psikolojik taciz de ise anlaşmazlığın görünümü ahlak dışı ya da kişiliğeyönelik haksız ve olumsuz davranışlar şeklinde ortaya çıkmakta, bu davranışlarsüreklilik göstermekte ve sonuçları mağdur açısından ağır olmaktadır.\r\n \r\n2-İşyerinde şiddet,\r\nİşyerinde şiddet, saldırı, fiili taciz, tehdit, eşyaya zarar verme gibi suç oluşturandavranışlardan oluşmaktadır.\r\n \r\nİşyerinde psikolojik taciz davranışları ise fiziksel olmayıp çoğunlukla psikolojikolarak gerçekleşmektedir.\r\n \r\n3-İşyerinde kabalık,\r\nİşyerinde kabalık, işyerinde çalışanların birbirleriyle iletişiminde vedavranışlarında asgari saygı kurallarına dikkat etmelerini ifade etmektedir veişyerinde psikolojik tacizle en fazla karıştırılan kavramlardan biridir.\r\n \r\nİşyerinde kabalık kavramı, işyerinde psikolojik tacizden daha genel bir davranışbiçimini ifade etmektedir.\r\n \r\n4-İşyerinde cinsel taciz.\r\nİşyerinde cinsel taciz, sınır ve kapsamı tam olarak belirlenemese de sonuçlarıdaha somut bir kavramdır. Çoğu kez cezai soruşturma ve yargılamalara konuolabilmektedir.\r\n \r\nİşyerinde cinsel tacizin işyerinde psikolojik tacizle birlikte gerçekleştiği ağırörnekler de söz konusu olabilmektedir.\r\n \r\nİşyerinde psikolojik taciz türleri Dikey (Hiyerarşik) psikolojik taciz ve Yatay (Eşitler Arası) psikolojik taciz şeklinde ikiye ayrılmıştır.\r\n \r\nİŞYERLERİNDE PSİKOLOJİK TACİZ SÜRECİ\r\nRahatsız edici davranışlarla kendini gösteren, zamanla şiddetini artıran vemağdurun sistematik olarak olumsuz davranışların hedefine geldiği süreç dörtaşamalıdır.\r\n \r\n1. Kritik olaylar\r\nBu aşamada çatışma, henüz işyerinde psikolojik taciz değildir ama işyerinde psikolojik taciz sürecine dönüşebilecek bir potansiyel taşıyabilir.\r\n \r\n2. İşyerinde psikolojik taciz ve damgalama\r\nBu aşamada günlük hayatta işyerinde psikolojik taciz olarak algılanmayacak davranışlar sürekli ve sistematik bir hal alır. Hedef seçilen kişi hakkında yönetime şikâyetler gitmeye başlar.\r\n \r\n3. Yönetimin devreye girmesi\r\nBu aşamada, yönetim hedef seçilen kişi hakkında daha önceden söylenenler nedeniyle bir önyargıya sahiptir. Yönetimdekiler, mağdur hakkında ortaya atılan haksız suçlama ve yargıları kabul eder.\r\n \r\n4. İşten ayrılma\r\nBu aşamada kişinin işine son verilir ya da kişi kendi isteğiyle işten ayrılır hatta kişinin emeklilik zamanı gelmeden önce çalışma hayatından ayrılması söz konusu olabilir.\r\n \r\nPsikolojik Tacizin Tarafları\r\nİşyerinde psikolojik taciz süreci içinde rol alan tarafları üç farklı grupta toplamak mümkündür.\r\n1. Psikolojik taciz mağdurları İşyerinde psikolojik tacize maruz kalan taraf “işyerinde psikolojik taciz mağduru” olarak anılır.\r\n2. Psikolojik taciz uygulayıcıları İşyerlerinde psikolojik taciz uygulayan kişi için “işyerinde psikolojik taciz uygulayıcısı, tacizci ya da zorba” ifadeleri kullanılmaktadır. Bu kişilerin ortak özelliklerini genellikle ilgi görmek isteyen, zayıf kişilikli, övgüye aşırı ihtiyaç duyan, silik karakterli, suçlayıcı, yargılayıcı, güçten hoşlanan, çalışanları motive edemedikleri için onları kontrol altına almaya çalışan kişiler olarak tanımlamak mümkündür.\r\n3. Psikolojik taciz izleyicileri Bu sürece doğrudan karışmayan ancak bir şekilde süreci algılayan, sürecin yansımalarını yaşayan kişilere “izleyiciler, seyirciler, tanık olan taraf” denilmektedir.\r\n \r\nPsikolojik Tacizin Etkileri\r\n \r\nİşyerlerinde uygulanan psikolojik tacizin sadece mağdura olumsuz etkisi yoktur; mağdurun yanında ailesine, işyerine, topluma ve ülke ekonomisine de muhtemel olumsuz etkileri vardır.\r\n \r\nİşyerlerinde psikolojik taciz genel olarak mağdur açısından fiziksel ve zihinsel rahatsızlıklara, davranış bozuklularına, sosyal sorunlara ve ekonomik zarara neden olmaktadır.\r\n \r\nUyku bozuklukları, ağlama nöbetleri, konsantrasyon bozukluğu, gerginlik ve öfke, alınganlık, yüksek tansiyon, kalıcı uyku bozuklukları, mide ve bağırsak sorunları, aşırı kilo alma veya verme, alkol veya ilaç (madde) bağımlılığı, tedavi masrafları, işyerinden kaçma veya uzaklaşma (sık sık geç kalma, sıkça kullanılan hastalık izinleri), şiddetli depresyon, panik ataklar, kalp krizleri ve diğer ciddi hastalıklar, kazalar, üçüncü kişiye yönelik şiddet, intihar girişimleri bu etkilerden bazıları olarak sayılabilir.\r\n \r\nPsikolojik Tacizin İşyerine Etkileri\r\nİşyerlerinde psikolojik tacizi uygulayanların ve mağdur/mağdurların performans ve verimlilikleri ile işe ayırdıkları zamanda önemli kayıpların meydana gelmesinin yanında işletmeye olan diğer muhtemel etkileri ise aşağıdaki şekilde sıralanabilir:\r\n• İşyerinin genel verimliliği olumsuz etkilenir.\r\n• Çalışma ilişkileri ve barışı bozulur, çalışan ve yöneticiler arasında uyumsuzluklar başlar.\r\n• Devamsızlıklarda, izinlerde ve sağlık raporlarında artış görülür.\r\n• Örgütsel bağlılığın azalmasına/yok olmasına yol açar.\r\n• Yeterlilik ve tecrübe sahibi çalışanların kaybedilmesine yol açar.\r\n• İşgücü devrini yükseltir.\r\n• Konunun işyeri dışına taşınması halinde kurumun saygınlığı ve marka değeri zarar görür.\r\n \r\nPsikolojik Tacizin Ülke ekonomisine olan muhtemel etkileri\r\n1) İşyerlerinde psikolojik tacizin orta ve uzun vadede topluma ve ekonomiye zarar verdiği yapılan çeşitli araştırmalarda ortaya konmuştur.\r\n2) Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO)’nün 2000 yılının Ekim ayında yayımladığı rapora göre,  Almanya’da her yıl psikolojik sağlık problemleri nedeniyle alınan izinler 2.2 milyon dolar maliyete neden olmaktadır.\r\n3) Almanya’da yapılan bir araştırmaya göre, 1.5 milyon çalışan işyerinde psikolojik tacize maruz kalmaktadır. İşyerinde yaşanan psikolojik taciz ekonomik bakımdan yaklaşık olarak 13 milyar Euroluk zarara sebebiyet vermektedir.\r\n4) Alman Federal Çalışma Bakanlığı verilerine göre ise intiharların yüzde 10’u işyerinde psikolojik taciz nedeniyle gerçekleşmektedir.\r\n5) Birleşik Krallık Sağlık ve Güvenlik Bakanlığı’nın yayınladığı bir rapora göre işyerinde psikolojik taciz gibi işyeri sorunlarının neden olduğu iş stresinin ülke ekonomisine yıllık maliyeti yaklaşık 4 milyar sterlindir.\r\n6) Leymann’ın İsveç’te yaptığı bir araştırmaya göre, işyerinde psikolojik tacizin kişi başına düşen maliyeti 30.000 ile 100.000 dolar civarındadır.\r\n \r\nİşyerlerinde Psikolojik Tacizin Önlenmesine Yönelik Önlemler\r\n1. Bireysel mücadele önerileri\r\nİşyerlerinde psikolojik tacize maruz kaldığını düşünen kişi öncelikle içinde bulunduğu durumu sağlıklı bir şekilde değerlendirmelidir.\r\nKişi yaşanılan sürecin işyerinde psikolojik taciz olduğu yönünde kanaate varırsaaşağıda belirtilen hususlara dikkat etmelidir.\r\n• Kişi, öncelikle çatışmadan kaçınılmalı ve sakin olmaya gayret etmelidir.\r\n• Psikolojik taciz üst yönetim tarafından gerçekleştirilmiyorsa konuyu üst yönetime uygun bir şekilde iletmelidir.\r\n• Psikolojik tacize uğradığını kanıtlayacak yazışma, not, mesaj, e-posta gibi bilgi ve belgeleri saklamalıdır.\r\n• Yaşanılan psikolojik taciz sürecine ilişkin günlük tutmalıdır.\r\n• Yaşanılan sürece şahit olan/ olabilecek çalışma arkadaşları ile görüşmelidir.\r\n• Kişi, üyesi olduğu sendikadan destek talep etmelidir.\r\n• Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının İletişim Merkezi Alo 170’i arayarak, işyerlerinde psikolojik taciz konusunda uzman psikologlardan destek almalıdır.\r\n• Kişi, ihtiyaç duyduğunda tıbbi ve hukuki destek almalıdır.\r\n• İşyerlerinde psikolojik tacize maruz kalan kişi sorunu işyerinde çözemediği takdirde konuyu yargıya taşımalıdır.\r\n \r\n2. Kurumsal mücadele önerileri\r\nİşyerlerinin sektörel farklılıkları, nitelik ve nicelik itibariyle farklı özelliklere sahip olması ve farklı üretim yöntemleri kullanarak faaliyetlerini sürdürüyor olmaları nedeniyle psikolojik tacizle mücadele yönetmeleri farklılık gösterir.\r\n \r\nİşyerleri, işyerinde psikolojik tacizin unsurlarının ortaya çıkması halinde, konu hakkında bilgi sahibi olmalı ve kurumsal yapılarını bu tür uygulamalara karşı koruma altına almalıdır ki kamuoyundaki itibarları ve marka değerlerini zarara uğratmasın.\r\n \r\nPsikolojik tacizin işyerlerinde yaşanmaması ve/ veya önlenmesi için aşağıda belirtilen tedbirleri öncelikle hayata geçirilmelidir.\r\n• İşyerleri, psikolojik tacizi önleyici politikalar geliştirmelidir.\r\n• İşyerlerinde psikolojik tacizle konusunda tehlikeleri anlatan broşürler dağıtılmalı, işçilere ve yöneticilere yönelik eğitim ve bilgilendirme çalışmalarının yapılmalıdır.\r\n• İşyerleri, kendi işletme yapısına uygun olarak, psikolojik taciz olaylarının incelenmesi için yöntemler geliştirmeli, işyerinde psikolojik tacize teşebbüs eden kişiler için disiplin cezaları ve rehabilitasyon önlemleri alınmalıdır.\r\n• İşyerlerinde psikolojik taciz şikâyetleri dikkate alınmalı ve adil çözüm yolları geliştirilmelidir.\r\n• İşyerlerinde psikolojik tacizi önlemek için alınacak tedbirlerde, bu yöndeki iddiaların araştırılması ve soruşturulmasında “gizliliğin korunmasına” özel hassasiyet gösterilmelidir.\r\n• Toplu iş sözleşmesi, iş sözleşmesi veya işyeri yönetmeliklerine konuyla ilgili hükümler konulmalıdır.